Sardynia to obok Sycylii druga włoska wyspa, na której funkcjonuje kolej żelazna. O ile bliskość Sycylii sprawia, że podróż pociągiem z Włoch kontynentalnych na wyspę jest prosta, a transport wagonów na promie jest przez pasażerów nocnych składów praktycznie niezauważalny, to w przypadku Sardynii mamy do czynienia z odciętą od reszty sieci wyspą.
Sieć linii kolejowych na Sardynii nie jest gęsta, pociągi docierają jednak do wszystkich ważnych miast i regionów. Występują tu dwie sieci linii, zarządzane przez dwa odrębne przedsiębiorstwa. Pierwsza to sieć kolei normalnotorowych, których zarządcą i operatorem są Narodowe Koleje Włoskie FS Trenitalia. Druga to koleje wąskotorowe FdS (Ferrovie della Sardegna), którymi zarządza przedsiębiorstwo ARST (Firma Regionalnego Transportu Sardynii).
Wyspa jest zdominowana przez wąskotorówki, stanowiące przeważającą część sieci. Pełna uroku „mała kolej” funkcjonuje do dziś nieprzerwanie od ponad stu lat, zarówno w charakterze transportu publicznego, jak i w formie sezonowych połączeń turystycznych. Te ostatnie są wielką atrakcją wyspy.
Posiadacze biletów FIP i Interrail mogą bez ograniczeń korzystać z sieci linii normalnotorowych. Na Sardynii obowiązuje ten sam bilet FIP na koleje FS co w całych Włoszech. Niestety wąskotorówki zarządzane przez ARST nie uznają w swoich pociągach biletów i kart zniżek FIP i Interrail.
Długa podróż do celu
Dojazd z Polski na Sardynię jest dość prosty, ale zajmuje sporo czasu i wymaga kilku przesiadek. Aby dotrzeć na wyspę trzeba wybrać transport kombinowany lub bezpośredni drogą morską bądź powietrzną. Jeśli wybierzemy opcję wyjazdu z połączeniem promowym to czas podróży z Polski do Sardynii wyniesie 34 godziny, łącznie z pięcioma przesiadkami, a koszt to około 44 euro. Podróż rozpoczyna się od wyjazdu pociągiem EuroNight „Chopin” z Warszawy Centralnej do Wiednia Hbf (21.00 – 7.02). W wagonie z miejscami do siedzenia nie ma obowiązku rezerwacji miejsc i dopłaty na całej trasie przejazdu. W Wiedniu z tego samego dworca o godz. 8.25 odjeżdża pociąg Railjet 533 do Villach. Tu też nie ma obowiązku rezerwacji i dopłaty. Do Villach dojeżdżamy na 12.46 i mamy 10 minut na przesiadkę, tym razem na autobus. Autobus odjeżdżający spod dworca, uruchamiany przez austriackie koleje ÖBB zabierze nas do Wenecji. Honorowane są w nim bilety FIP i Interrail, jednak trzeba wykupić miejscówkę za 3,50 euro. W Wenecji wysiadamy na dworcu Mestre o godz. 16.05. Podróż kontynuujemy włoskim pociągiem dużych prędkości Frecciargento 9443 sieci EurostarItalia do Rzymu. Z dworca Mestre odjeżdża o 16.37, a na stacji głównej w Rzymie (Roma Termini) kończy bieg o 20.10. W tym pociągu jest obowiązek rezerwacji miejsc i dopłaty. Dopłata do 1 i 2 klasy wynosi 10 euro. W Rzymie podróżnych czeka ostatnia przed przeprawą promową przesiadka na pociąg regionalny 12266 do portu w Civitavecchia (20.42 – 21.59).
Z Civitavecchia o 22.45 odpływa nocny prom do Olbii na Sardynii. Połączenie realizuje operator Grimaldi Lines. Rejs trwa 8 godzin i 15 minut, a ceny biletów zaczynają się od 30 euro. Po dotarciu do Olbii dalszą podróż w głąb Sardynii można już kontynuować pociągiem. Stąd kilka razy dziennie odjeżdżają pociągi kolei FS do Sassari i do stolicy Sardynii – Cagliari.
Kto nie boi się latać, może wybrać opcję bezpośredniego połączenia lotniczego z Polski, które obsługuje niskobudżetowy przewoźnik Ryanair. Całoroczne kursy realizowane są w relacji Kraków – Cagliari dwa razy w tygodniu – we środy i niedziele, a od listopada we wtorki i soboty. Samolot odlatuje o 17.00 (niedziela) i 21.25 (środa), lot trwa 2 i pół godziny, a ceny biletów zaczynają się od 159 zł za osobę. Port lotniczy w Cagliari (Elmas Aeroporto) znajduje się zaledwie 7 km od centrum miasta. Dojazd do centrum zapewnia pociąg FS Trenitalia (9 minut / dwie stacje) lub autobus (15 minut / 3 euro).
Na normalnych torach
Układ linii kolejowych opiera się na jednej głównej magistrali północ-południe w kształcie litery „Y”. Magistrala prowadzi z Porto Torres i Sassari, oraz z Golfo Aranci i Olbii do stolicy wyspy – Cagliari na południu wyspy. Odgałęzieniem południowego odcinka tej magistrali są linie prowadzące na zachód do prowincji Carbonia-Iglesias i miast o tych właśnie nazwach. Łącznie długość linii normalnotorowych, na których prowadzone są przewozy pasażerskie wynosi 435 km. Wszystkie linie na wyspie są jednotorowe, niezelektryfikowane. W minionych latach były plany elektryfikacji magistrali Cagliari – Sassari, jednak rozpoczęta inwestycja została na zawsze porzucona. Pozostałością po planach elektryfikacji są ustawione słupy trakcyjne wzdłuż 17-kilometrowego odcinka linii z Cagliari do Decimomannu. Elektryfikacji zaniechano na rzecz modernizacji głównej trasy i dostosowania jej do obsługi pociągów z techniką wychylnego pudła, które wkrótce zadebiutują na wyspie.
Kolej na Sardynii ma wyłącznie charakter regionalny. Z racji krótkich odległości nie są uruchamiane pociągi pospieszne, nie mówiąc już o InterCity. Część pociągów osobowych ma status przyspieszonych, co oznacza, że nie zatrzymują się na niektórych stacjach i przystankach. Pociągi kursują tylko w porze dziennej. Pierwsze kursy realizowane są po 5 rano, ostatnie przed północą. Obowiązują osobne rozkłady jazdy w dni powszednie oraz w niedziele i święta. Najwięcej pociągów kursuje z Cagliari do Iglesias, oraz do Oristano. Kilka razy dziennie są bezpośrednie połączenia z Cagliari do największych miast – Sassari i Olbii. Czas podróży pociągiem przyspieszonym Regionale Veloce z Cagliari do Sassari (261 km) wynosi od 2 godzin i 48 minut do 3 godzin. W podobnym czasie (3 godziny i 11 minut) dostaniemy się z Cagliari do Olbii (285 km). Posiadacze biletów FIP i Interrail podróżują na Sardynii pociągami bez żadnych dopłat.
Tabor do obsługi pociągów pasażerskich na wyspie jest ujednolicony. Przeważającą większość stanowią wagony motorowe typu ALn 663 i ALn 668, pochodzące z lat 70. i 80. ubiegłego wieku. W wagonach jest wydzielona część pierwszej klasy, która nie różni się niczym od klasy drugiej.
Duży odsetek nowego taboru stanowią trójczłonowe jednostki serii ALn 501 „Minuetto” Alstomu, obsługujące najważniejsze relacje z Cagliari do Sassari i Olbii. Należy podkreślić, że we wszystkich pociągach, zarówno starych jak i nowych doskonale i niezawodnie działają urządzenia klimatyzacji. Nawet w największe upały, bardzo dokuczliwe na Sardynii szczególnie w lipcu i sierpniu, podróż pociągiem jest przyjemnym ukojeniem po piekielnym skwarze. W pociągach działa profesjonalny system informacji pasażerskiej. Podróżni są informowani o każdym opóźnieniu z dokładnością co do jednej minuty. Pociągi na Sardynii są czyste i bezpieczne, to samo tyczy się dworców, patrolowanych przez policję kolejową.
Największym dworcem jest oczywiście stołeczny Cagliari. Stacja jest czołowa, a pociągi korzystają tutaj z ośmiu torów. Inne dworce i stacje nie są tak duże. Na każdej ważniejszej stacji znajduje się poczekalnia, kiosk i bar, gdzie można skosztować lokalnego piwa Ichnusa, warzonego i rozprowadzanego na Sardynii.
Na wąskich torach
Budowę linii wąskotorowych na wyspie zainicjowano pod koniec XIX wieku, nieco później niż tych o standardowej szerokości torów. Ćwierć wieku po zjednoczeniu Włoch rozpoczęła się wielka ekspansja wąskotorówek. O ile linie normalnotorowe nie tworzyły i nie tworzą dziś wielkiej sieci, to wąskotorówki zaczęły docierać w najróżniejsze zakątki wyspy do wszystkich ośmiu prowincji.
W latach 1888 – 1898 zbudowano łącznie aż 651 km linii, czyli znacznie więcej, niż dziś wynosi długość wszystkich linii normalnotorowych na wyspie! Sieć uzupełniano w trakcie trwania I wojny światowej i w okresie międzywojennym w latach 1915 – 1932, aż cała sieć osiągnęła łączną długość 934 km.
Na wyspie budowano wyłącznie linie jednotorowe z prześwitem toru 950 mm, o bardzo trudnej geometrii. Linie często biegły przez dzikie, niezamieszkałe tereny wyspy, przez co do dziś są bardzo egzotyczne i są bardzo atrakcyjne pod kątem turystycznym.
Wąskotorówki na Sardynii nigdy nie stanowiły integralnej całości. Rozproszone na północy i południu wyspy, tworzyły cztery odrębne sieci, które później zarządzane były przez różne przedsiębiorstwa.
Centralnymi punktami tych sieci były miasta: Sassari (łączna długość linii 219 km), Macomer (183,5 km), Cagliari (419,5 km) oraz Carbonia (112 km). Ta ostatnia została całkowicie zlikwidowana, pozostałe nieco okrojone sieci funkcjonują do dziś.
W drugiej połowie XX wieku zaczęto myśleć o ekonomii i opłacalności utrzymywania niektórych odcinków, co przełożyło się na likwidację części tras. I tak w latach 1956 – 1958 zlikwidowano 127 km torowisk, a od 1968 do 1974 zamknięto całą sieć linii w regionie Carbonia Iglesias, w tym linię docierającą na wyspę Sant’Antioco do miejscowości Calasetta. W 1968 roku zlikwidowano zaledwie półtorakilometrowy, lecz niezwykle ciekawy odcinek linii od wąskotorowego dworca w Cagliari, stycznego z dworcem kolei normalnotorowej, który prowadził wąskimi uliczkami przez samo centrum miasta. Choć dymiącego, małego parowozu na ulicach Cagliari już się nie zobaczy, to pamiątką jest wciąż leżący w bruku tor przed dworcem FS.
W 1981 roku proces likwidacji linii ustał i zakończył się bilansem 321 km zamkniętych odcinków.
W roku 2008 otwarto w Cagliari pierwszą linię szybkiego tramwaju, która powstała na podwalinach wąskotorówki z placu Republiki do Monserrato. Na stacji Monserrato stworzono ciekawy węzeł komunikacyjny z możliwością przesiadki z tramwaju do wąskotorówki „drzwi w drzwi”.
Aktualnie sieć wąskotorówek na wyspie liczy 607 km, z czego przeważająca większość, bo 439 km, czynna jest tylko w sezonie letnim, kiedy kursują turystyczne pociągi Trenino Verde.
Konkurencyjna wąskotorówka
Na 168 km tras w trzech prowincjach wykonywane są całoroczne, regularne przewozy pasażerskie. Najdłuższa czynna linia to Monserrato (północne przedmieścia Cagliari) – Mandas – Isili. Na tej 71-kilometrowej trasie kursuje codziennie 19 par pociągów w różnych relacjach. Większość kursów odbywa się tylko do miasteczek Dolianova i Mandas. Do Isili docierają tylko cztery pociągi, przejazd w pełnej relacji trwa godzinę i 40 minut. Przejazd kombinowany relacji Cagliari – Isili tramwajem i pociągiem (zintegrowana taryfa) kosztuje 4,40 euro. Na drugiej pod względem długości linii Macomer – Nuoro w środkowej części wyspy pociągi kursują tylko w dni robocze. Dziennie wykonywanych jest sześć kursów w pełnej relacji, oraz dwa w skróconej: Macomer – Iscra i Macomer – Bolotana. Czas przejazdu trasą o długości 57 km zajmuje zaledwie godzinę i 8 minut. Cena biletu w jedną stronę wynosi 3,50 euro.
W prowincji Sassari na północy Sardynii działają dwie regularne linie: Sassari – Alghero (30 km) i Sassari – Sorso (10 km). Do popularnego kurortu w Alghero dociera w dzień powszedni 12, a w dni wolne od pracy dziewięć par pociągów, a przejazd zajmuje 33 minuty. Jednorazowy bilet na przejazd kosztuje 1,70 euro. Na linii Sassari – Sorso praca odbywa się tylko w dni robocze. Jest aż 15 kursów w każdą stronę, przejazd trwa 13 minut, a bilet kosztuje 1 euro. Ciekawostką jest, że na pierwszym, czterokilometrowym odcinku linii Sassari – Sorso obok wąskiego, są jeszcze dwa tory o standardowym rozstawie. Zdarza się, że równo z wąskotorówką w tym samym kierunku podąża tramwaj i pociąg FS do Porto Torres.
Tak krótkie czasy przejazdu wąskotorówek i konkurencyjność wobec transportu autobusowego udało się osiągnąć poprzez kompleksowe modernizacje linii i zastosowanie nowoczesnej nawierzchni toru bezstykowego. Najwięcej emocji daje przejazd linią Macomer – Nuoro, gdzie leciwe wagony motorowe gnają ile sił po licznych wzniesieniach i ciasnych łukach, aby zmieścić się w wyżyłowanym rozkładzie jazdy. O dziwo maszyniści przekraczają często prędkość eksploatacyjną wagonów (!), aby osiągnąć dopuszczalną prędkość drogową na zmodernizowanym szlaku.
Zielony pociąg
Niewątpliwego uroku wąskotorówkom dodaje zabytkowy tabor, który po 60 lat służby nie przechodzi na zasłużoną emeryturę i jest cały czas w pełni sił eksploatacyjnych.
Na wąskich torach wciąż dominują jednoczłonowe wagony motorowe produkcji Fiata z 1957 roku o oryginalnej sylwetce niczym Lux Torpeda. Wagony mają dwa przedziały, gdzie jest 55 miejsc siedzących. Siedzenia są pokryte skajem, jest toaleta, otwierane okna i firanki.
Na linii Macomer – Nuoro i Sassari – Alghero kursują też nowsze motoraki, wyprodukowane w latach 1995 – 1996 przez AnsaldoBreda.
W sezonie letnim na zapomniane w regularnym ruchu szlaki wyruszają słynne pociągi turystyczne Trenino Verde (Zielony pociąg). Stanowią nie lada atrakcję turystyczną, dając możliwość eksploracji dziewiczych zakątków wyspy i dotarcie do kurortów i zabytkowych miasteczek, takich jak Arbatax, Bosa, Tempio czy Palau. Przejazd wąskotorówką Trenino Verde jest już atrakcją samą w sobie. Pociąg zestawiony z zabytkowych wagonów motorowych lub klasycznego składu prowadzonego parową bądź spalinową lokomotywą zabiera turystów na całodniową wycieczkę po niezwykle malowniczych trasach, pełnych ciekawych obiektów inżynieryjnych, takich jak mosty, wiadukty, tunele. Z okien pociągu można podziwiać dziką przyrodę, opuszczone wioski, pasące się owce, urocze stacyjki i wciąż obsługiwane ręcznie szlabany na przejazdach przez delegowanych pracowników ARST na czas przejazdu pociągu!
Dodatkowymi atrakcjami na wycieczkach Trenino Verde są planowe postoje na fotografowanie w najciekawszych miejscach na trasie, czy dłuższe przerwy na zwiedzanie lokalnych atrakcji. W tego typu atrakcje obfituje wycieczka z Mandas do Gairo i Arbatax. Najpierw jest fotostop w Palarana przy tunelu kolejowym z przepięknym widokiem na panoramę okolicy, następnie przerwa w Sadali na zwiedzanie jaskini, a na koniec czas na kawę i herbatę serwowaną w klimatycznej kawiarni na stacji Arzana na wysokości 854 m n.p.m.
Sezon turystyczny na Trenino Verde zaczyna się w połowie czerwca i trwa do połowy września. Niestety tegoroczny rozkład jazdy został okrojony o odcinki Laconi – Sorgono (58 km) na lini Isili – Sorgono i wyjątkowo malowniczy szlak Gairo – Arbatax (62 km) na linii Mandas – Arbatax. Powodem ograniczenia oferty jest zły stan infrastruktury na tych odcinkach.
Pociągi z Mandas do Laconi (linia Isili – Sorgono) kursują raz w tygodniu w niedziele. Skład wykonuje dwa kursy, odjeżdżając z Mandas o 8.50 i 16.00. Poranny kurs (z dłuższymi postojami) trwa dwie godziny i 15 minut, popołudniowy godzinę i 18 minut. Kursy powrotne z Laconi są o 11.15 i 18.00. Bilet na przejazd w jedną stronę kosztuje 12, a powrotny 18 euro.
Trasę Mandas – Gairo (linia Mandas – Arbatax) obsługuje jeden pociąg, kursujący codziennie, oprócz wtorków. Odjeżdża z Mandas o 8.40, podróż trwa trzy godziny i 40 minut. W drogę powrotną wyrusza o 16.50 i kończy bieg w Mandas o 20.05. Koszt biletu to 16 / 24 euro (tam / tam i powrót).
W relacji Macomer – Bosa Marina kursy odbywają się raz dziennie w soboty. Wagon motorowy wyrusza ze stacji Macomer o 9.30, by po dwóch godzinach dotrzeć do Bosy. Tu pasażerowie mają kilka godzin na zwiedzanie zabytkowego miasteczka. Kurs powrotny do Macomer jest o 16.00. W relacji Macomer – Bosa Marina bilet kosztuje 12 euro (tam) i 18 euro (tam i powrót). Na wąskotorówce w północnych prowincjach Sassari i Olbia kursy realizowane są we wtorki, środy, czwartki, piątki i soboty w relacji Tempio – Palau (odjazd 9.30, przyjazd do Palau 11.30, powrót 15.30, przyjazd do Tempio 17.22), oraz w czwartki w pełnej relacji Sassari – Tempio – Palau. Czwartkowy pociąg wyrusza z Sassari o 8.45 (podróż trwa cztery i pół godziny), a powrotny z Palau o 15.30. Bilet w jedną stronę kosztuje 20, a powrotny 30 euro.
Bilety na pociągi Trenino Verde wypisywane są ręcznie. Można je kupić w pociągu u konduktora, w kasach biletowych na wybranych stacjach, można też dokonać telefonicznej lub internetowej rezerwacji.
