Najwyższa Izba Kontroli (NIK) negatywnie oceniła zarówno organizację, jak i funkcjonowanie Grupy PKP w latach 2010-2012 i pierwszym półroczu 2013 roku. Z audytu wynika, że PKP S.A nieskutecznie zarządzała holdingiem Grupy PKP, bowiem do października 2012 roku nie wypracowała strategii działalności Grupy ani nie zawierała ze spółkami zależnymi umów, ustalających ich wzajemne obowiązki i uprawnienia.
NIK podała, że brak dostatecznego nadzoru ze strony PKP S.A., w tym brak koordynacji i przepływu informacji w skontrolowanych spółkach Grupy PKP (PKP S.A., PKP PLK, PKP Cargo, PKP LHS, PKP Intercity, PKP SKM w Trójmieście, PKP Energetyka, PKP Informatyka, KZŁ, TK Telekom, CS Szkolenie i Doradztwo, PKL, Drukarnia Kolejowa Kraków, KPT-W Natura TOUR), wpływał niekorzystnie na działalność spółek wchodzących w skład Grupy.
NIK wskazuje ponadto, że w związku z przeznaczeniem do prywatyzacji spółek Grupy PKP, zarządzających infrastrukturą energetyczną, informatyczną i telekomunikacyjną, konieczne jest zapewnienie dalszego, decydującego wpływu państwa na zarządzanie infrastrukturą, przekazaną tym spółkom, a niezbędną przecież do zapewnienia bezpieczeństwa i prowadzenia ruchu kolejowego.
Kontrolę funkcjonowania Grupy PKP przeprowadzono w 14 najważniejszych jej spółkach, zaliczanych w badanym okresie, tj. w latach 2010-2013 (pierwsze półrocze), do zarządzanego przez PKP S.A. holdingu pn. Grupa PKP, oraz w Ministerstwie Infrastruktury i Rozwoju, które sprawowało nadzór nad PKP S.A. (jednoosobową spółką Skarbu Państwa).
Najwyższa Izba Kontroli ocenia negatywnie zarówno organizację, jak i funkcjonowanie Grupy PKP w latach 2010-2013. Spółka dominująca PKP S.A. nieskutecznie zarządzała Grupą, nie wypracowała do października 2012 roku strategii działalności Grupy ani nie zawierała ze spółkami zależnymi umów holdingowych, ustalających ich obowiązki i uprawnienia.
Brak dostatecznego nadzoru nad działalnością holdingu, w tym właściwej koordynacji i przepływu informacji w Grupie PKP, wpływał niekorzystnie na funkcjonowanie spółek i prowadził do powstania ujawnionych przez NIK nieprawidłowości.
1. Brak koordynacji działań przy wdrażaniu przez spółki Grupy PKP przedsięwzięć gospodarczych istotnych dla ich funkcjonowania
PKP S.A. nie wypełniała wystarczająco funkcji kontrolnych wobec spółek zależnych, wchodzących w skład Grupy PKP, przez co dopuściła w nich do niegospodarności. Np. PKP Energetyka na podstawie niezatwierdzonego „Planu strategicznego na lata 2009-2013” rozpoczęła realizację siedmiu projektów inwestycyjnych dot. budowy elektrociepłowni i bioelektrowni, o planowanej wartości 628,3 mln zł. W roku 2012, gdy zdążyła już wydać na te cele już 3,3 mln zł, była zmuszona przerwać prace, bowiem decyzją właściciela (PKP S.A.) musiała rozpocząć modernizację sieci trakcyjnej do obsługi pociągów dużych prędkości (m.in. Pendolino). Efektów niedokończonych prac nie udało się zagospodarować z uwagi na brak zainteresowania ze strony potencjalnych inwestorów.
2. Nie zrealizowano części zaplanowanych zadań prywatyzacyjnych
W badanym okresie sprywatyzowano zaledwie trzy spółki z 15 zaplanowanych na 2012 rok i trzy z pięciu zaplanowanych do końca 2013 roku. W efekcie braku wystarczających działań prywatyzacyjnych w skład Grupy PKP nadal wchodzą spółki, których działalność nie jest powiązana z transportem kolejowym, a które w latach 2010-2012 generowały straty (5,65 mln zł.), np. Drukarnia Kolejowa Kraków, przedsiębiorstwo turystyczne Natura TOUR.
3. Brak pełnego zabezpieczenia interesów Skarbu Państwa w procesie prywatyzacji spółek Grupy PKP
NIK wskazuje również, że w związku z przeznaczeniem do prywatyzacji spółek wchodzących w skład holdingu Grupa PKP, które zarządzają kolejową infrastrukturami: energetyczną (PKP Energetyka), telekomunikacyjną (TK Telekom) oraz informatyczną (PKP Informatyka) - konieczne jest zapewnienie dalszego, decydującego wpływu państwa na zarządzanie przekazaną tym spółkom infrastrukturą, niezbędną do zapewnienia bezpieczeństwa i prowadzenia ruchu kolejowego.
Zgodnie z ustawą o PKP prywatyzowane spółki powinny być wyposażone w mienie niezbędne do prowadzenia ich działalności. Mienie to równocześnie może być częścią infrastruktury kolejowej, umożliwiającej kursowanie pociągów i zapewniającej bezpieczeństwo ruchu kolejowego. W związku z tym, w świetle ustaleń kontroli oraz braku konkretnych zapisów dotyczących tej kwestii w strategiach prywatyzacyjnych, NIK wskazuje, że państwo powinno utrzymać decydujący wpływ na zarządzanie wskazaną infrastrukturą strategiczną (energetyczną, informatyczną i telekomunikacyjną).
4. Część spółek Grupy PKP nie została wyposażona w mienie niezbędne do prowadzenia działalności.
Nie wszystkie spółki Grupy PKP zostały wyposażone przez PKP S.A. w mienie niezbędne do prowadzenia działalności. Pomimo teoretycznie pełnej autonomii w podejmowaniu decyzji gospodarczych, spółki zależne Grupy PKP zmuszone były zawierać z PKP S.A. umowy, w wyniku których z mienia niezbędnego do prowadzenia działalności korzystały odpłatnie, pomimo że spółka dominująca ma ustawowy obowiązek wniesienia do nich takich składników. W efekcie spółki zależne ponosiły dodatkowe, nieuzasadnione koszty.
Sytuacja ta wpływała niekorzystnie na funkcjonowanie spółek Grupy PKP, w tym przede wszystkim na wyniki finansowe spółek oraz na realizację inwestycji w obrębie nieruchomości dzierżawionych od PKP S.A. Utrudniało to także prywatyzację tych spółek, ponieważ nieuregulowanie kwestii własnościowych mienia niezbędnego do prowadzenia działalności ograniczało zainteresowanie tymi spółkami ze strony potencjalnych inwestorów.
5. Brak koordynacji działań spółek Grupy PKP, związanych z zakupem pociągów Pendolino, przeznaczonych do przewozów pasażerskich z prędkością 220-250 km/h
Pomimo przeprowadzenia w roku 2008 przez PKP Intercity przetargu na dostawę pociągów dużych prędkości i ich zakupu w 2011 roku, PKP PLK i PKP Energetyka do połowy 2012 roku nie zmodernizowały linii kolejowych tak, by pociągi te mogły osiągać dużą prędkość na wyznaczonych trasach. NIK zwraca też uwagę, że zarządca infrastruktury nie przewiduje dostosowania większości linii kolejowych do takich parametrów, a stan zaawansowania prac na odcinkach modernizowanych wskazuje, że kursowanie pociągów Pendolino z prędkością przekraczającą 200 km/godz. możliwe będzie w najbliższych latach jedynie na niektórych odcinkach Centralnej Magistrali Kolejowej.
NIK przyznaje, że pociągi Pendolino pozwalają PKP Intercity pozyskiwać coraz więcej pasażerów i są szansą na odzyskanie przez spółkę rentowności. Jednak różnice dotyczące czasu i komfortu przejazdu pomiędzy Pendolino a pociągami poruszającymi się z prędkością do 200 km/godz. - z powodu wyżej wskazanych ograniczeń - są obecnie i będą w najbliższych latach nieznaczne. Tymczasem, zdaniem ekspertów, którzy uczestniczyli w kontroli NIK, cena pociągów poruszających się z prędkością do 200 km/godz. jest znacznie niższa od ceny Pendolino, a koszty serwisowania Pendolino - dwukrotnie wyższe.
6. Nierzetelne wdrażanie strategii restrukturyzacji przez spółki Grupy PKP
Wyniki kontroli wskazują, że działania restrukturyzacyjne w spółkach Grupy PKP były niewystarczające. Większość z nich nie doprowadziła do uzyskania zakładanych rezultatów. Występowały przy tym przypadki, w których strategie restrukturyzacji - opracowane przez firmy zewnętrzne za znaczne kwoty - nie były wdrażane w sposób rzetelny lub dokonywano w nich zmian bez merytorycznego uzasadnienia.
Nieprawidłowości w tym zakresie związane były m.in. ze zmianami zarządów spółek i generowały koszty z powodu wypracowywania nowych koncepcji restrukturyzacyjnych.
Np. PKP PLK wydały blisko dwa miliony (1,8 mln) zł na „Plan restrukturyzacji PKP Polskie Linie Kolejowe S.A.”. Nie zakończyły jednak zawartych w nim inicjatyw przewidzianych na lata 2011-2016, bo - nie uzasadniając merytorycznego odstąpienia od realizacji tej strategii - zastąpiły ją wdrożonym w 2013 roku „Planem restrukturyzacji kosztów i zatrudnienia w PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. w latach 2013-2015”.
Wskutek braku efektywnych działań restrukturyzacyjnych Grupa PKP w 2013 roku poniosła stratę w wysokości 307,4 mln zł.
7. Spółki Grupy PKP nie stosowały przepisów Prawa zamówień publicznych przy udzielaniu zamówień sektorowych.
Prawa zamówień publicznych przy zamówieniach sektorowych na usługi doradcze nie stosowały: PKP S.A. (przy zamówieniach o łącznej wartości 2,2 mln zł), PKP Cargo (przy zamówieniach o łącznej wartości 1,9 mln zł), PKP PLK (przy zamówieniach o łącznej wartości 1,8 mln zł).
Kontrola wykazała także, że występujące w badanym okresie częste zmiany stawek za dostęp do infrastruktury kolejowej oraz zmiany sposobu ich naliczania utrudniały przewoźnikom kolejowym, w tym spółkom Grupy PKP, prowadzenie przewidywalnej, długofalowej polityki taryfowej wobec klientów. Wysokość opłat za dostęp do infrastruktury kolejowej uzależniona była ponadto od ogólnych potrzeb zarządcy infrastruktury, co było sprzeczne z przepisami obowiązującymi w Unii Europejskiej.
Konsekwencją tej sytuacji był wyrok Trybunału Sprawiedliwości (wydany 30 maja 2013 roku), w którym uznano, że Polska uchybiła zobowiązaniom wynikającym z prawa wspólnotowego poprzez pobieranie opłat za dostęp do infrastruktury kolejowej według kosztów innych niż te, które wynikały z realizacji przewozów pociągami. Wskazany wyrok spowodował obniżenie o 20 proc. średniej stawki pobieranej za dostęp do infrastruktury, a tym samym konieczność zwiększenia dofinansowania ze strony Skarbu Państwa prowadzonej przez PKP PLK działalności, związanej z zarządzaniem liniami kolejowymi (w 2014 roku o 897 mln zł).
NIK ustaliła, że do końca 2014 roku przed sądami rejonowymi wszczęto 10 postępowań, związanych z roszczeniami przewoźników dotyczącymi zwrotu przez PKP PLK części opłat „…pobranych bezprawnie za dostęp do infrastruktury kolejowej…”. Łączna wartość wskazanych roszczeń wyniosła ponad 1,3 mld zł.
Niezależnie od negatywnej oceny funkcjonowania Grupy PKP jako holdingu, NIK oceniła pozytywnie - mimo stwierdzonych nieprawidłowości - działalność 12 z 14 skontrolowanych spółek oraz uzyskanie przez Grupę w latach 2010-2012 dodatnich wyników finansowych.
NIK pozytywnie oceniła także działania Ministra Infrastruktury i Rozwoju oraz PKP S.A związane z wprowadzeniem PKP Cargo na Giełdę Papierów Wartościowych. NIK nie stwierdziła też nieprawidłowości przy sprzedaży akcji Polskich Kolei Linowych.
